Naiwna panienka, upiorny staruszek i straszny dwór

Z postacią Josepha Sheridana Le Fanu zetknęłam się, szukając klasycznego horroru do wspólnego przeczytania z Pyzą na naszym sierpniowym Pikniku. Ten dziewiętnastowieczny irlandzki pisarz był autorem opowieści niesamowitych - głównie opowiadań, często inspirowanych irlandzkimi podaniami ludowymi, ale również powieści. Mało znany u nas Le Fanu rzeczywiście wywarł duży wpływ na twórców angielskiej literatury grozy i jest zaliczany do klasyków horroru. Jego najsłynniejszym do dziś utworem jest nowela „Carmilla” o lesbijskiej wampirzycy (chyba dosyć odważna jak na wiktoriańskiego pisarza), znane i czytane są również jego dwie powieści: „Dom przy cmentarzu” i „Stryj Silas”. I choć ostatecznie Sheridan Le Fanu nie zakwalifikował się do naszego piknikowego cyklu, z tą drugą powieścią, jako że znajduje się w księgozbiorze mojej lokalnej biblioteki, postanowiłam zapoznać się na własną rękę.



Czy było warto? Nie będę ukrywać: to nie jest wielka powieść. Świetne otwarcie całej historii zdawało się dobrze wróżyć, ale ostatecznie książka mnie rozczarowała. Nie dlatego, że w moim odczuciu nie jest to żadną miarą horror. To mógłby być wspaniały thriller psychologiczny albo filozoficzna powieść o naturze zła. Czegoś jednak zabrakło i ostatecznie „Stryj Silas” nie należy do żadnej z tych kategorii. Być może autorowi nie starczyło talentu, śmiem twierdzić, że przynajmniej częściowo jest to prawda, bo utwór zdradza pewne braki warsztatowe. Ale chyba też ta powieść po prostu się zestarzała. Być może całkowicie satysfakcjonowała współczesnych jej czytelników, ale czytelnik dzisiejszy, któremu tak dobrze znane są wszelkie schematy, występujące przecież już nie tylko w literaturze popularnej, ale także w filmie i innych dziedzinach popkultury, zbyt łatwo przejrzy całą intrygę i domyśli się przebiegu fabuły, przy okazji irytując się na bohaterów, że nie wiedzą, jak dodać dwa do dwóch. A intryga jest tu kluczowa, bo powieść z całą pewnością miała utrzymywać czytelnika w napięciu i przyprawiać o dreszcz emocji. Dlatego nie mogę polecić lektury „Stryja Silasa” każdemu i bez zastrzeżeń. Ale dla osób zainteresowanych powieścią wiktoriańską będzie to zapewne interesująca lektura, a dla wszystkich – świetny materiał ilustracyjny do nauki historii społecznej, a ściślej: historii emancypacji kobiet.  Bo tym, co w powieści przeraża najbardziej, nie są ponure, ciemne korytarze starego dworzyszcza i to, co może czaić się w mroku, tylko ubezwłasnowolnienie głównej bohaterki i wszechwładza, jaką prawo dziewiętnastowiecznej Anglii dawało nad nią stryjowi Silasowi.

Bohaterką i jednocześnie narratorką powieści jest osiemnastoletnia Maud Ruthyn, osierocona przez matkę jedynaczka, dziedziczka wielkiego majątku. Niewinne dziewczę wychowywane w odosobnieniu, za towarzystwo mające jedynie służbę i – czasem – zdziwaczałego, stroniącego od towarzystwa ojca. Pan Ruthyn, którego życie dobiega już kresu, ma tylko jedno pragnienie: oczyścić imię rodu, splamione skandalem, w którym główną rolę odegrał jego młodszy brat, tytułowy Silas. Otóż Silas, od młodości utracjusz i hulaka, był wiele lat temu podejrzewany o morderstwo. W jego domu, w zamkniętym od wewnątrz pokoju, znaleziono wykrwawione ciało gościa. Ostatecznie zgon uznano za samobójstwo, ponieważ nie zdołano dowieść, że ktokolwiek mógł wejść do pokoju, ale kto popełnia samobójstwo, podcinając sobie gardło brzytwą, a wcześniej tnąc palce lewej ręki? Sprawa w końcu przycichła, ale Silas Ruthyn w oczach społeczeństwa nie zdołał oczyścić się z podejrzeń i zmaza na honorze rodu pozostała. Maud nigdy nie poznała stryja, gdyż jej ojciec od dziesięcioleci nie utrzymywał z nim kontaktu innego niż listowny, unikał też rozmów na jego temat. Ta postać osłonięta nimbem tajemnicy zajmuje dużo miejsca w jej wyobraźni.

Spokojne życie Maud zakłóca w tym czasie tylko jedna troska. Ojciec zatrudnił dla niej francuską guwernantkę, madame de la Rougierre, złośliwą i świadomie wzbudzającą w dziewczynie strach. Wkrótce okaże się, że Madame ma wobec Maud własne plany, ale zanim zdąży je zrealizować, zostaje zwolniona z posady i znika z życia Maud, a czytelnik zastanawia się, czy na tym jej rola w powieści się kończy. (O naiwności! Czy naprawdę uważasz, że po to wprowadza się postać diabolicznej, złowrogo łysej i brzydkiej Francuzki, której przeszłość kryje jakieś ciemne sprawki, żeby pozbyć się jej zaraz na początku? No więc dobrze: czytelnik wie, że madame de la Rougierre powróci. I domyśla się też, jaka będzie jej dalsza rola.) Niedługo po tym wydarzeniu pan Ruthyn umiera – z przyczyn całkowicie naturalnych.

Zgodnie z oczekiwaniami lwią część majątku dziedziczy Maud, jednak testament zawiera też zaskakujące rozporządzenie: do czasu osiągnięcia jej pełnoletniości, władzę rodzicielską nad Maud ma sprawować jej stryj Silas Ruthyn, a ona ma zamieszkać w jego domu. Ponury dom stryja jest zupełnie nieodpowiednim miejscem dla młodej wrażliwej dziewczyny, a człowiek, który całym swoim życiem dowiódł raczej czegoś zupełnie przeciwnego niż to, że można mu ufać (nawet pomijając sprawę niewyjaśnionego zgonu), stanowczo nie nadaje się na opiekuna. Ojciec Maud liczył jednak na to, że powierzając swoją (w domniemaniu: ukochaną) jedynaczkę Silasowi, demonstrując tak daleko posunięte zaufanie (gdyby Maud zmarła przed ukończeniem 21 lat, cały majątek przeszedłby w ręce jej najbliższego krewnego, czyli Silasa), przekona społeczeństwo o jego niewinności i zmyje plamę z honoru rodu Ruthynów. Dosyć to naiwna konstrukcja, ale nie to jest najważniejsze, istotne jest to, jak przedmiotowo Maud została tutaj potraktowana przez własnego (w domniemaniu: kochającego) ojca. Czego zatem Maud może spodziewać się po nieznanym stryju?

„Stryja Silasa” można potraktować jako powieść o stosunkach panujących w wiktoriańskiej rodzinie. Ciepłe uczucie dziecka jest zastąpione przez niemal nabożną cześć oddawaną ojcu, a opieka przez władzę. Z chwilą wejścia w życie testamentu Maud znalazła się w matni, jej życie może być całkowicie kontrolowane przez stryja. Nie może on co prawda rozporządzać jej majątkiem, ale ma wszelkie możliwości pokierowania losem bratanicy zgodnie z własnym interesem. Kiedy Maud skończy 21 lat będzie wolna, bogata i niezależna, ale do tego czasu jeszcze wiele rzeczy może się wydarzyć. Na przykład… małżeństwo. Le Fanu o tym nie pisze (bo było to przecież oczywiste dla jego czytelników), ale Maud mogła zachować własny majątek tylko jako panna. Według ówczesnego prawa kobiety w Anglii mogły co prawda dziedziczyć, ale posiadać majątek i swobodnie nim rozporządzać mogły tylko panny lub wdowy. Z chwilą zawarcia małżeństwa cały majątek kobiety przechodził na własność jej męża. Dopiero w 1870 r. uchwalono w Anglii pierwszy akt prawny zezwalający mężatkom na posiadanie własnego majątku i dysponowanie własnymi zarobkami. Ślub, jeśli nie był poprzedzony zawarciem intercyzy określającej warunki finansowe, czynił z niezależnej majętnej kobiety żebraczkę. Mąż zyskiwał nad nią całkowitą władzę ekonomiczną. Kiedy uświadomimy sobie ten fakt, staje się jasne, dlaczego dziewczyna w typie Maud była częstą bohaterką wiktoriańskich powieści i dlaczego jej naturalnym uzupełnieniem był bezwzględny łowca posagu. Jasne też staje się, jakim niebezpieczeństwom Maud będzie musiała stawić czoła.

Niestety Maud nie jest postacią, której losem czytelnik może się naprawdę przejąć. Właściwie jest dosyć bezbarwna, bierna i bezwolna. Mimo tego, w kluczowym momencie wykazuje (oczywiście) niesamowity hart ducha i zdecydowanie. Maud nie posiada jednak żadnej cechy, która wyróżniałaby ją z tłumu innych wiktoriańskich panienek, a jej płaczliwość i naiwność jest nieco irytująca. Bardzo podobała mi się natomiast postać ciotki Moniki, kuzynki ojca Maud i Silasa. Monika jest energiczna, zdecydowana, niezależna. Robi to, co sama uznaje za słuszne i potrafi cieszyć się życiem. Nie jest słodką cioteczką, ma cięte poczucie humoru i wierzymy, że potrafiłaby pokazać pazur. Co oczywiste, ciotka Monika jest bogatą i bezdzietną wdową (warunek konieczny dla niezależności i cieszenia się życiem). Niestety ciotka Monika w pewnym momencie traci swoją przenikliwość i daje się zwieść, co wydało mi się niezgodne z jej osobowością.

Co do wspomnianych wcześniej braków warsztatowych, to Le Fanu również nie do końca poradził sobie z pierwszoosobową narracją powieści. W kilku miejscach postanowił bowiem wyposażyć czytelnika w wiedzę, której nie mogła posiadać Maud-narratorka. Zupełnie niepotrzebnie, dodam, bo zostawienie tych kwestii niedookreślonych wprowadzałoby niepokój i napięcie. Co wtedy robi? Ucieka się do prymitywnej sztuczki: opowiedziano mi to później – informuje czytelnika Maud, np. przytaczając rozmowę, której sama nie słyszała. Nie zostaje wyjaśnione, w jakich okolicznościach jej to opowiedziano, ani dlaczego świadek w ogóle tę rozmowę zapamiętał. Nie jest więc Joseph Sheridan Le Fanu mistrzem literatury, jeśli wolno mi sądzić po przeczytaniu jednego utworu. Niemniej inspirował wielu późniejszych twórców, więc chociażby w celach „badawczych” można się z nim zapoznać, a mimo rozczarowań (rozwiązanie "zagadki zamkniętego pokoju" też jest rozczarowujące) skłamałabym, twierdząc, że lektura „Stryja Silasa” była dla mnie całkowicie pozbawiona przyjemności. Mimo sporej objętości powieść czyta się szybko, więc jeśli macie ochotę posnuć się trochę mrocznymi korytarzami ponurego domostwa w towarzystwie nudnawej panienki, czemu nie?

---
Joseph Sheridan Le Fanu, "Stryj Silas. Opowieść o Bartram-Haugh". Przełożył Maciej Kozłowski. Prószyński i S-ka, Warszawa 1998.