Magdalena Grzebałkowska, „1945. Wojna i pokój”

31 grudnia to albo czas podsumowań, albo przygotowań do szampańskiej zabawy. U mnie podsumowań przy tej okazji nie będzie, zamiast tego postanowiłam po prostu napisać o kolejnej przeczytanej książce. Z góry przepraszam, że tematyka tego wpisu nie licuje z nastrojem dzisiejszego dnia. Będzie to spojrzenie 70 lat wstecz: w końcu roku 2015 patrzę na rok 1945 oczami Magdaleny Grzebałkowskiej i jej bohaterów. Książka ukazała się w kwietniu, a więc straciła już status nowości i czuję się zwolniona z „obowiązku” recenzowania – jej recenzji zresztą ukazało się bardzo wiele – i przedstawię po prostu swoje wrażenia z lektury w formie luźnych uwag, niekoniecznie całkiem wyważonych.

Zacznę od tego, że bardzo na tę książkę czekałam. O tym, że Magdalena Grzebałkowska pisze książkę o roku ’45 dowiedziałam się kiedyś z radia, w wywiadzie autorka mówiła o tym przedsięwzięciu w sposób, który zgadzał się z moimi przemyśleniami: że to był temat spychany na margines, przemilczany, że wiemy bardzo niewiele o tym, jak wyglądało wtedy życie zwykłych ludzi, bo wszelkie niewygodne kwestie były przykrywane przez oficjalną propagandę. Że ci, którzy te czasy przeżyli, nigdy o nich nie mówili, a my nie pytaliśmy – pewnie nigdy nie przyszło nam to do głowy. Że właśnie odchodzą ostatni świadkowie tego czasu i mamy ostatnią szansę, żeby usłyszeć ich bezpośrednie relacje. Ja już straciłam szansę, żeby zapytać moich dziadków jak wtedy było, co czuli w roku 1945, kiedy wojna wreszcie się skończyła i nastał... właśnie, co wtedy nastało?

Wiosną, kiedy książka się ukazała, zdziwiłam się, że już, że tak szybko. Autorka pracowała nad nią zaledwie rok. Ostatecznie „1945” Magdaleny Grzebałkowskiej trafił do mnie z półki bibliotecznej dopiero w grudniu, do tego czasu zdążyłam przeczytać sporą liczbę recenzji i opinii. I zastanawiam się, czy przypadkiem nie jestem już bardzo zblazowanym czytelnikiem, bo kolejny raz biorę do ręki książkę przez wielu uznaną za znakomitą (co więcej, zaocznie sama byłam gotowa uznać ją za znakomitą) i nie mogę się tej znakomitości dopatrzyć. Ale w żadnym wypadku nie chciałabym nikogo zniechęcać do sięgnięcia po nią. Warto ją przeczytać, przede wszystkim ze względu na faktografię. Autorka wykonała ogromną pracę docierając to tych wszystkich historii i ich świadków, odszukując bohaterów zdarzeń i nakłaniając ich do opowiedzenia o swoich przeżyciach. Tego nie można nie docenić. Ale już forma literacka, w jakiej te historie przedstawiła, jak również sam ich dobór i zestawienie w tomie zatytułowanym „1945. Wojna i pokój” (który sugeruje że będzie to spojrzenie całościowe, panorama) nie budzą mojego zachwytu.

Książka składa się z serii odrębnych reportaży. Magdalena Grzebałkowska zastosowała w nich różne strategie reporterskie i pisarskie, ale wszędzie wyraźnie zaznacza swoje „ja”, czasem przyjmując nawet rolę niemal bohaterki. Tak jest w rozdziale „Po coście tu przyjechali?”, który jest czymś w rodzaju reportażu drogi, gdzie możemy zobaczyć nie tylko reportera przy pracy, czyli autorkę poszukującą pierwszych osadników na „Ziemiach Odzyskanych”, kupującą jabłka w wiejskim sklepiku i natykającą się na lokalnego pijaczka, który bierze ją za przedstawicielką Providenta, ale w tle również jej męża Roberta, córeczkę Tosię, która umie robić minę kota ze „Shreka” (co się przydaje) i wysłużonego peugeota partnera, którym podróżują. Trochę to pretensjonalne i niepotrzebne, gdyby Grzebałkowska odważyła się napisać książkę o swoich poszukiwaniach prawdy o roku 1945, czyli otwarcie stać się jej bohaterką, taki sposób opowiadania można by uznać za zrozumiały. W książce, którą dostaliśmy do rąk, raczej drażni. Zresztą w ogóle „1945. Wojna i pokój” sprawia bardziej wrażenie zbioru reportaży gazetowych, zebranych w jednym tomie, niż całości o dokładnie przemyślanej koncepcji.
 

Wydaje się, że koncepcją autorki było zebranie dwunastu historii, po jednej na każdy miesiąc roku 1945 – historii w jakiś sposób reprezentatywnych dla tego, co się w danym miesiącu działo. To sugeruje układ książki, rozdziały-reportaże są poprzedzone mini-rozdziałami zatytułowanymi nazwami miesięcy, zawierającymi ogłoszenia z ukazujących się wówczas gazet. I to właśnie te wstawki najdobitniej ukazują dramat tamtego czasu, ale i walkę o powrót do normalności, stopniowo odradzające się życie. Ludzkie tragedie zamknięte w kilku suchych słowach: „Ekshumacja zwłok przy ul. Szpitalnej […]”. „Oddam dziecko na własność w dobre ręce” – takie ogłoszenia pojawiają się często. Są też oferty przygarnięcia dzieci, wiele budzi wątpliwości co do intencji ogłoszeniodawców: „Wezmę za swoją dziewczynkę, sierotę 15-letnią”, „Sierotę zupełną – dziewczynkę w wieku 10-14 lat z lepszego domu, najchętniej warszawiankę – wezmę za swoją”. Ludzie szukają swoich bliskich: „Zawiadamiam rodziców […], że żyjemy”, „Grottowa poszukuje synka, który miał rok i 5 miesięcy, […] Niemiec zabrał go z rąk ojcu i oddał obcej kobiecie”, ale czasem swoich psów: „Wszystko co mi zostało to brunatna suczka owczarka z obrożą. Zaginęła miedzy Polną a Mokotowską. Serdecznie proszę o zwrot”. Pojawiają się prośby do „Pana Złodzieja” o zwrot dokumentów/zdjęć/pamiątek – pieniądze Pan Złodziej może sobie zostawić. Ale i: „Modeli i modelek potrzeba do pozowania dla studentów Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie”; „Siwe włosy farbuję. Rozjaśniam”; „Fachowe siły do zawijania cukierków potrzebne”; „Feniks z popiołów, Kamea ze zgliszcz, odradza się w postaci wyrobów kosmetycznych przedwojennej jakości. Adamczewski, Praga, Grodzieńska 11.” Informuje się o książkach, spektaklach, koncertach. Do Gdańska z Warszawy można udać się samolotem PLL „Lot”.

Wracając do reportaży – w wielu tekstach o tej książce przeczytałam, że jest ich dwanaście, w rzeczywistości tylko jedenaście, jakby pisarce zabrakło pomysłu na tę ostatnią historię domykającą rok (albo zabrakło jej czasu). Początkowo wydaje się, że akcja opowieści pokrywa się z kolejnymi miesiącami roku, ale później ten wzór się rozmywa. Moje zastrzeżenia budzi granie na emocjach czytelnika, autorka robi wszystko, żeby wycisnąć mu łzy z oczu i postawić włosy dęba – zupełnie niepotrzebnie, siła suchych faktów jest wystarczająca. Ten nadmiernie emocjonalny sposób opowiadania służy chyba jednemu. Grzebałkowska postawiła sobie za cel walkę z przekonaniem, rzekomo powszechnym, że w maju 1945 roku pokój nastał jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. I wpada w pułapkę, zamiast przedstawić wyważony obraz tamtego roku, poszukuje sytuacji ekstremalnych. Widać to też w doborze tematów: na jedenaście tekstów jeden opowiada o Warszawie (ekstremum samo w sobie, tylko los stolicy był tak tragiczny), jeden o żydowskim sierocińcu i jeden o pograniczu polsko-ukraińskim. Cała reszta dotyczy w jakimś stopniu relacji Polaków z cywilną ludnością niemiecką i sytuacji na terenach włączonych po wojnie do Polski (zdecydowanie bardziej „Prawo i pięść” niż „Sami swoi”).

Każda z tych historii jest warta opowiedzenia. I dobrze, że zostały opowiedziane. Ale złożone wszystkie razem nie dają pełnego obrazu roku 1945 w Polsce. Czy autorka spośród wielu historii, które poznała w trakcie pracy nad książką, wybrała te najbardziej reprezentatywne, czy te najbardziej dramatyczne? Sądzę, że to drugie. Mam wrażenie, że ten obraz jest bardzo niewyważony, istnieje cały szereg tematów, które w ogóle nie zostały w tej książce dotknięte, jak chociażby instalowanie się nowej władzy, wrogo nastawionej do sporej grupy społeczeństwa. Że wystarczająco dużo już o tym napisano? Nie wydaje mi się, poza tym, czy opowiadająca o Polsce książka zatytułowana „1945” może ten temat pominąć? Zastanawiam się też, jak Grzebałkowska wyobrażała sobie czytelnika tej książki. Z jednej strony przypisuje mu wielką naiwność, to (swoje?) pierwotne przekonanie, że przejście od wojny do pokoju było gładkie i natychmiastowe. Z drugiej – musi zakładać jego sporą wiedzę historyczną, wrzucając go bez słowa komentarza na przykład w rozdział „Sanok”, oparty na rozmowach z mieszkańcami okolic Sanoka, Polakami i Ukraińcami, w którym ów czytelnik przeczyta – również bez komentarza – taką wypowiedź: „Tak się Polacy i Ukraińcy palili w odwecie. […] Z tym że UPA nigdy nie zaczynała, nie mordowała tak o. Tylko w odwecie”.

Przyznam się, że dystansu wobec tej książki nabrałam już od pierwszych zdań wstępu:

Moja babcia (rocznik 1926) nie pamięta końca wojny. „No jak to – dziwię się – nie pamiętasz, jak ten marynarz całował pielęgniarkę na Times Square?”. „Dziecko – babcia patrzy na mnie (rocznik 1972) z politowaniem – to był amerykański koniec wojny, w sierpniu 1945 roku”.

No tak. Pokażcie mi jednego Polaka, któremu koniec wojny kojarzy się ze zdjęciem z okładki „Life”. Pokażcie mi absolwentkę historii (Grzebałkowska skończyła historię na Uniwersytecie Gdańskim), która nie odróżnia końca wojny w Europie od końca wojny na Pacyfiku. To była pierwsza książka Magdaleny Grzebałkowskiej, jaką przeczytałam. Raczej nie będę gorączkowo szukać jej innych prac na półkach księgarskich.

Fot. Alfred Eisenstaedt

---

Magdalena Grzebałkowska, „1945. Wojna i pokój”. Agora SA, Warszawa 2015.