Złoto czy tombak? "Wszystko, co lśni" Eleanor Catton

– Co pana skłoniło, żeby zawierzyć pannie Wetherell?

– Nic nie może człowieka skłonić, żeby obdarzył kogoś zaufaniem! – wybuchnął […]. – Po prostu ufamy komuś albo nie, bez powodu! Jak, na litość boską, mógłbym odpowiedzieć na tak postawione pytanie?

– Uproszczę je – odrzekł prokurator. Dlaczego ufa pan pannie Wetherell?

– Ponieważ ją kocham – odparł […].

– A jak to się stało, że ją pan pokochał?

– Pokochałem ją, albowiem jej zaufałem, oczywiście!

– Broni się pan, stosując tautologię.

– Tak, ponieważ nie mam innego wyjścia! – zawołał […]. – Prawdziwa miłość jest zawsze tautologiczna… Tautologiczna albo paradoksalna, po prostu dlatego, że jej przyczyna i skutek to dwie połówki jednej całości! Nie da się sprowadzić uczucia do katalogu jego przyczyn, tak jak z katalogu tych przyczyn nie wyprowadzi się uczucia. Każdy, kto się ze mną nie zgadza, nigdy nie kochał naprawdę.*

Eleanor Catton, "Wszystko, co lśni"

***Te rysunki pewnie mają głębokie znaczenie...***

Na pytanie postawione przez prokuratora Eleanor Catton zdaje się odpowiadać, że jest to zapisane w gwiazdach. Nagrodzona Bookerem autorka zadała sobie wiele trudu, by losy swoich bohaterów, a nawet formę powieści, podporządkować układom ciał  niebieskich. "Wszystko, co lśni" jest powieścią astrologiczną, począwszy od kompozycji rozdziałów (części), odpowiadających dwunastu fazom księżyca, które skracają się w miarę przechodzenia od pełni do nowiu (rozdziały, nie fazy), poprzez występujących w niej bohaterów (dwanaście "postaci gwiezdnych", siedem "postaci planetarnych" oraz "terra firma"), a skończywszy na działaniach bohaterów, zgodnych z ich horoskopami na dany dzień - akcja toczy się podczas kilku dni 1866 i 1865 r. Catton użyła bardzo współczesnych narzędzi - aplikacji komputerowej i interaktywnej mapy nieba dostępnej w Internecie - do wyznaczenia pozycji gwiazd i planet i według nich zaplanowała swoją wiktoriańską powieść. Zapewne ogrom pracy. O tym wszystkim przeciętny czytelnik, tzn. nieobeznany z astrologią, dowie się jednak z materiałów prasowych i wywiadów udzielanych przez autorkę, a nie z samej lektury. Ów czytelnik zauważy ciekawą formę powieści, która może mu się spodobać lub nie, ale nie dostrzeże zapewne astrologicznego znaczenia tej formy. Zauważy rysunki, którymi rozpoczynają się poszczególne części, ale nie będzie się w nich doszukiwał wskazówek co do ich treści. Nie wiem, czy to właśnie ten astrologiczny aspekt powieści wzbudził powszechny aplauz (jesienią, kiedy ukazało się polskie wydanie sporo można było usłyszeć o książce w mediach - w samych superlatywach), sądzę jednak, że miał duże znaczenie. Ta książka jest rzeczywiście bardzo sprytnie skonstruowana. Ale pomijając ten cały astrologiczny sztafaż (dla mnie zupełnie zbędny), "Wszystko, co lśni" jest po prostu dobrą powieścią. Tylko tyle (więc chór pochwał może jednak zbyt głośny). I aż tyle.

Pomijając kwestie astrologiczne, "Wszystko, co lśni" jest powieścią kryminalno-obyczajowo-filozoficzną, w której można by się też doszukać pewnych elementów powieści gotyckiej (ta skrzynia w ładowni statku i powstający z niej upiór, ten zakrwawiony fontaź). Kryminalną, bo akcja toczy się wokół śmierci - w niejasnych okolicznościach - ubogiego, zdawało się, samotnika Crosbiego Wellsa, w którego chacie wkrótce potem odkryto wielki skarb w złotych sztabkach. Obyczajową, bo autorka maluje w niej obraz dziewiętnastowiecznego nowozelandzkiego miasteczka, do którego gorączka złota ściąga ludzi z całego świata. Poszukiwaczy złota, handlarzy opium, prostytutki. Tych, którzy chcą zacząć nowe życie i tych, którzy pracują na "bilet do domu". Miasto Hokitika dopiero co się narodziło. Fortuny powstają tu w ciągu jednego dnia, ale nie wszyscy mają równe szanse na ich zdobycie - chińscy imigranci skazani są na rolę wyrobników. W osobie "poszukiwacza zielonego kamienia" pojawiają się Maorysi, zepchnięci na obrzeża tego świata. Filozoficzną, bo wraz z bohaterami zmuszeni jesteśmy do rozmyślania nad takim kwestiami jak: czym jest prawda i skąd się bierze miłość. A to wszystko przybiera formę swego rodzaju pastiszu powieści wiktoriańskiej. Autorka prowadzi z czytelnikiem grę (żeby nie powiedzieć, że sobie z nim pogrywa), na czterystu stronach relacjonując wydarzenia jednego tylko dnia i racząc go drobiazgowymi opisami surdutów, fontazi, moleskinowych spodni i serżowych płaszczy, i tego, co można wyczytać z wyglądu bohaterów, a także zagłębiając się w długie dygresje dotyczące ich przeszłości, które nie mają wyraźnego związku z akcją powieści (ale pamiętajmy, że to wszystko zapisane jest w gwiazdach).

"Wszystko, co lśni" skojarzyło mi się z wydaną ćwierć wieku temu powieścią Charlesa Pallisera "Kwinkunks". Nie tylko ze względu na objętość dzieła (niemal tysiąc stron w przypadku "Wszystko, co lśni " i ponad tysiąc w przypadku "Kwinkunksa") i kolor okładki. Obie książki są współczesnymi wersjami powieści wiktoriańskich, jednak Palliser jest w tym bardziej konsekwentny. Catton nawiązuje do prozy dziewiętnastowiecznej w języku i sposobie prowadzenia narracji, ale otwarcie pisze o sprawach, które w powieści wiktoriańskiej pojawiałyby się jedynie w zawoalowanych aluzjach. Palliser potraktował sprawę bardziej finezyjnie. "Kwinkunks" nie przyniósł Charlesowi Palliserowi tak znaczącej nagrody, jaką zdobyła Catton, choć ja oceniam go wyżej. Obie książki wymagają od czytelnika koncentracji, ale u Pallisera nagrodą będzie rozwiązanie zagadki, wszelkie luki w opowieści wynikają z nieuwagi czytelnika, a wydarzenia są logiczną konsekwencją tego, co stało się w przeszłości. Catton umyślnie pozostawia luki i kwestie, których nie da się racjonalnie wyjaśnić (a wyjaśnienie nieracjonalne też nie jest do końca pewne). Dziewiętnastowieczny Londyn odtworzony przez Pallisera jest prawdziwym, żyjącym miastem, możemy niemal poczuć jego zapach (co nie musi być przyjemne). Hokitika Catton sprawiła na mnie wrażenie jedynie teatralnej dekoracji.

Zastanawiam się, czy to, co ma mi do powiedzenia Eleanor Catton rzeczywiście wymaga 930 stron i dochodzę do wniosku, że raczej nie. Ale warto po książkę Catton sięgnąć. Także dlatego, że oprócz wszystkich właściwości, o których napisałam powyżej, jest też subtelną opowieścią o miłości.

---
Eleanor Catton, "Wszystko , co lśni". Wydawnictwo Literackie, Kraków 2014. Przełożył Maciej Świerkocki.

* Imię bohatera wykropkowałam - w końcu Anną interesowali się wszyscy mężczyźni i być może niektórzy czytelnicy nie chcieliby zawczasu wiedzieć, który kochał ją naprawdę i poświadczył to w sądzie. Choć przecież i tak wszystko od początku było zapisane w gwiazdach.