Pierwszy krok w dorosłość. Dodie Smith, "Zdobywam zamek"

„Zdobywam zamek” to książka powstała z nostalgii. Dodie (Dorothy Gladys) Smith, która na długo zanim została autorką powieści, była dramatopisarką, a także aktorką i pracownicą sklepu meblarskiego, pisała ją w wojennych latach czterdziestych, w Stanach  Zjednoczonych, z dala od domu. W Connecticut, Pensylwanii i Kalifornii tęskniła za Anglią z jej łąkami, wiejskimi drogami i żywopłotami; z przycupniętymi wśród nich małymi wioskami z jednym sklepem, pocztą i gospodą, kościołem i plebanią, gdzie sympatyczny pastor ugości strapioną duszę kieliszkiem madery w bibliotece pełnej starych tomów, z przyjaznym ogniem płonącym na kominku, udzielając przy okazji najbardziej taktownej i najmądrzejszej rady. Wymyśliła wtedy takiego pastora w takiej wiosce, a przede wszystkim rodzinę Mortmainów i razem z nimi przeniosła się o dekadę wstecz, do zrujnowanego zamczyska w hrabstwie Suffolk.

Czynsz wynosi czterdzieści funtów rocznie; wydaje się to niewiele jak na taki wielki zamek, ale mamy tylko parę akrów ziemi, miejscowi wieśniacy uważają, że ruiny są minusem, no i mówi się, że są tu duchy – lecz to nieprawda. (Coś dziwnego pojawia się na wzgórzu, ale to nigdy nie przychodzi do domu). W każdym razie nie płacimy czynszu od trzech lat.

– pisze narratorka, wkrótce osiemnastoletnia Cassandra Mortmain. Powieść ma formę jej pamiętnika, w którym dziewczyna daje upust swojej literackiej pasji. Ekscentryczny ojciec Cassandry zawarł umowę najmu na 40 lat w czasach swojej największej finansowej pomyślności, gdy był powszechnie fetowany jako autor genialnej (i jak dotąd jedynej) powieści, ale pewne wydarzenie sprawiło, że zapragnął odosobnienia. Od dwunastu lat cierpi na niemoc twórczą i obecnie spędza cały swój czas w zamkowej wartowni, czytając kryminały. Rodzina tymczasem zdążyła już wyprzedać wszystkie cenne meble i inne przedmioty i żyje w stanie już nie szlachetnego ubóstwa, ale właściwie brutalnej nędzy. A jednak Cassandra jest w stanie pisać o tym lekko i z humorem, powieść skrzy się dowcipem i emanuje ciepłem do tego stopnia, że nieuważny czytelnik może zupełnie nie dostrzec tych gorzkich warstw, kryjących się pod słodko-uroczą powłoką.

Po wojnie Dodie Smith wróciła do Anglii i w roku 1948 wydała „Zdobywam zamek” („I Capture the Castle”). I choć świat zapamiętał ją przede wszystkim jako autorkę „101 dalmatyńczyków”, to właśnie jej debiutancka powieść – czyli „Zdobywam zamek” – zajęła najbardziej poczesne miejsce w sercach czytelników. U nas wydano ją dopiero w roku 2013 i odbyła wtedy triumfalny pochód przez polską blogosferę książkową. W czym tkwi czar tej książki? Przede wszystkim – można się z nią zaprzyjaźnić. I śmiało można postawić ją na półce z ulubionymi powieściami L.M. Montgomery i Małgorzaty Musierowicz z jej najlepszego okresu. Cassandra Mortmain jest jak Ania Shirley i Emilka Byrd Starr, Ida Borejko, Celestyna Żak (czy to Żakowie mieszkali w domu z wieżyczką? Wieże się przydają, o czym przekonamy się też z pamiętnika Cassandry) i Aniela Kowalik – te wszystkie inteligentne i odważne młode bohaterki, stawiające swoje pierwsze kroki w dorosłość, czasem zagubione, lecz szukające swojej drogi. Ale Cassandra ma też własny, niepowtarzalny i nieprzemijający wdzięk. Nie macie półki z ulubionymi powieściami Montgomery i Musierowicz? W takim razie mogę z dużą dozą prawdopodobieństwa stwierdzić, że jeśli nie lubicie ich książek, to „Zdobywam zamek” również nie przypadnie wam do gustu. Chyba, że jesteście dotknięci zaawansowaną anglofilią, bo przyznam, że znaczną cześć swojego uroku książka zawdzięcza wyeksponowanej przedwojennej angielskości, zanurzeniu w angielskim krajobrazie, ale i w angielskiej literaturze:

 

    – [...] Jak ja bym chciała żyć w powieści Jane Austen!
    Powiedziałam, że ja wolałabym żyć w powieści Charlotte Brontë.
    – Co byłoby przyjemniejsze: Jane z odrobiną Charlotte czy Charlotte z odrobiną Jane? – spytała Rose. 
    Jest to ten rodzaj dyskusji, który bardzo lubię, ale chciałam pisać dalej, wiec tylko powiedziałam:
    – Pięćdziesiąt procent każdej byłoby idealnie. – Po czym z determinacją wróciłam do pamiętnika.

 Literackich nawiązań jest znacznie więcej, w końcu czego można się spodziewać po rodzinie literata; na podstawie „Zdobywam zamek” można sobie skompilować poważną listę lektur, z dużą dawką poezji. (Tak, tak, niektórzy bohaterowie – wzorem Ani i Gilberta – popadają czasem w poetycki nastrój i cytują wiersze).

Rodzina Mortmainów składa się jeszcze z dwójki rodzeństwa Cassandry – dwudziestojednoletniej piękności Rose, która biedę znosi znacznie gorzej niż jej młodsza siostra, i piętnastoletniego Thomasa oraz Topaz, ich macochy o zjawiskowej urodzie (pierwsza pani Mortmain zmarła kilka lat wcześniej), wielce oryginalnej młodej „kobiety z przeszłością”, byłej modelki malarzy, która w wieku 29 lat jest już zamężna po raz trzeci. Zbiór mieszkańców zamczyska dopełnia Stephen – piękny jak młody bóg chłopak po uszy zakochany w Cassandrze, syn dawnej pokojówki, który po śmierci matki pozostał z Mortmainami na prawach niby-członka rodziny. Niestety sprowadza się to do tego, że za swoją pracę dla Mortmainów nie dostaje zapłaty. Co więcej, Stephen jest właściwie jedynym żywicielem rodziny Mortmainów, oddając im swoje zarobki z pracy na pobliskiej farmie. A pewnego dnia w okolicy zjawiają się dwaj młodzi Amerykanie (jeden całkiem amerykański, w drugim wyraźnie widać angielskie korzenie), wnukowie właściciela zamku, który właśnie zmarł... Co było dalej, jest do przewidzenia, a jednak fabuła skrywa niespodziankę. No, może pół niespodzianki. Poprowadzenie wątku jednej z sióstr odgadłam na początku (to nie jest zarzut, w tego typu książkach niespodziewane zwroty akcji nie są najważniejsze), ale to, co się przydarzyło drugiej było po części zaskakujące.

O czym jest ta książka? Przede wszystkim jest to – co właściwie już napisałam – taki dziewczęcy bildungsroman. Obserwujemy proces dojrzewania Cassandry. W ciągu pół roku – od przedwiośnia do jesieni – z podlotka staje się młodą kobietą, otrzymując przy tym, nie bezboleśnie, pierwszą dawkę życiowej mądrości. Zakocha się, złamie komuś serce i jej serce zostanie złamane. Czy wobec tego jest to romans? Niekoniecznie, wątki miłosne odgrywają tu co prawda kluczową rolę, ale nie chodzi o to, żeby po wielu zakrętach doprowadzić do „żyli długo i szczęśliwie”, ale raczej żeby pokazać, jak te doświadczenia wpływają na rozwój bohaterki, żegnanie się z dzieciństwem i przechodzenie do dorosłości. Można się zastanawiać, czy ten proces nie jest zbyt szybki, aby był wiarygodny albo czy Cassandra nie jest rzeczywiście „rozmyślnie naiwna”, o co jest podejrzewana, ale w przypadku tej książki jestem gotowa uznać te wątpliwości za jedną z przyjemności czytania.

Poza tym ciekawie zarysowany jest problem sytuacji kobiet w społeczeństwie i ich ambicji. Jakieś 120 lat po tym, jak pan Bingley wprowadził się do Netherfield, Rose wciąż nie widzi innej możliwości, żeby uciec od nędzy, jak tylko złapać bogatego męża (ale zupełnie inaczej zapatruje się na tę sprawę Cassandra: „[Ż]adna łazienka na świecie nie wynagrodzi ci ślubu z brodaczem, którego nie cierpisz.”*. Jednak mamy też nowoczesną Topaz (świetnie napisana, złożona postać, pytanie: na ile jest nowoczesna i na czym ta nowoczesność polega?), jest kulturalnie wyrafinowana Amerykanka pani Cotton, jest słynna fotografka Leda Fox-Cotton. Na to wszystko nakładają się kwestie klasy społecznej (tego po prostu żadna angielska powieść nie jest w stanie pominąć), nad którymi zastanawiamy się, myśląc o perspektywach życiowych ubogich panienek z klasy średniej, ale przede wszystkim w związku z postacią Stephena.

Relacje międzyludzkie – w rodzinie, w małżeństwie, miłość i przyjaźń – są pokazane z całą ich złożonością. Wspomniałam wcześniej, że powieści można znaleźć „gorzkie warstwy”.  „Zdobywam zamek” to nie jest tylko dydaktyczna opowiastka dla młodych panienek (choć jest po części), spod lukru (bo ta książka jest „słodka”) wystają kolce i im też warto się przyjrzeć (przepraszam za to łączenie metafor). Na przykład tym niepokojącym rysom osobowości Jamesa Mortmaina, relacjom, jakie łączą (łączyły) go z żoną (pierwszą i obecną) i z dziećmi. Przeszłości Topaz, która najwyraźniej skrywa coś bolesnego. Małżeństwu Fox-Cottonów. Naiwność (niewinność) Cassandry czasem wywołuje uśmiech na twarzy czytelnika, z drugiej strony ona doskonale wie, że seks może być walutą i że nawet osoby jej bliskie są gotowe posługiwać się tą walutą. Tak jak w życiu, nie wszystko może zostać wygładzone i na szczęście Dodie Smith nie stara się wygładzać fałszywie.

Ale jak to jest opisane! Smith wspaniale posługuje się komizmem. Konstruuje sceny komiczne właściwie farsowo, ale całkiem przekonująco, nawet kiedy wmawia nam, że bardzo zgrabna i delikatna dziewczyna może być wzięta za niedźwiedzia! Uwielbiam ten absurdalny humor! Pomysł na wykorzystanie lochów stojącej nieopodal zamku wieży warownej też jest niczego sobie. Czytając, myślałam o tym, jak świetnym materiałem na film jest ta książka (film rzeczywiście zrealizowano w 2003 r., a główną rolę zagrała w nim Romola Garai), ileż tam jest scen, w których aż iskrzy! Szkoda tylko, że na ekran nie da się przenieść narracji Cassandry, bo ona ma prawdziwy talent do bon motów. Owszem, są gdzieniegdzie dłużyzny, parę kartek (w moim przypadków ekranów czytnika) miałam ochotę przewrócić nieco szybciej, ale ogólnie jest to bardzo wciągająca lektura. Nawet opis kąpieli Cassandry potrafi być zajmujący i przeradza się właściwie w cały traktat kąpielowy (a później w scenę komiczną), a kończy jednym z wielu jej bardzo trafnych spostrzeżeń:

Ostatni etap kąpieli, kiedy woda stygnie i nie ma już na co się cieszyć, może przynosić spore rozczarowanie. Sądzę, że alkohol działa w podobny sposób.

W jednym z ostatnich zdań powieści Cassandra pisze:

Nawet złamane serce nie usprawiedliwia marnowania dobrego papieru. 

Papier, na którym napisano i wydano „Zdobywam zamek” z pewnością nie został zmarnowany. A zakończenie jest otwarte, słodko-gorzkie. Cassandra wykazała się w nim mądrością, a Dodie Smith kunsztem. 

---

Dodie Smith, "Zdobywam zamek". Przekład Magdalena Mierowska. Świat Książki, Warszawa 2013. 

* Cytat w moim tłumaczeniu. Pozostałe fragmenty książki cytuję w tłumaczeniu Magdaleny Mierowskiej.

Zdjęcia okładek zaczerpnęłam z goodreads.com.