Jeden dzień Dorriga Evansa. Richard Flanagan, „Ścieżki Północy” – recenzja

   

„Zazwyczaj Nagrodę Bookera otrzymują bardzo dobre książki, ale w tym roku wyróżniliśmy arcydzieło” – powiedział o „Ścieżkach Północy” A.C. Grayling, przewodniczący jury ubiegłorocznej edycji Man Booker Prize¹. Nie uważam powieści Flanagana za arcydzieło. Nie jestem nawet pewna, czy jest to bardzo dobra książka (co zakrawa na bluźnierstwo, zważywszy na laur, jakim uhonorowano autora). Ale nie ulega wątpliwości, że „Ścieżki Północy” to książka, którą warto przeczytać, a Richard Flanagan jest pisarzem zasługującym na uwagę.

Dla nas symbolami okrucieństwa wyrządzanego i cierpienia doświadczanego w XX w. są Auschwitz, Kołyma i Workuta. Dla Australijczyków takim symbolem może być birmańsko-syjamska Kolej Śmierci. Do niewolniczej pracy przy jej budowie w r. 1943 Japończycy zmusili setki tysięcy ludzi, podbitą ludność cywilną i alianckich jeńców, w tym 13 tys. żołnierzy australijskich, rodaków Richarda Flanagana. Szacuje się, że podczas tej budowy straciło życie około 90 tys. robotników azjatyckich oraz kilkanaście tys. jeńców.  Wśród nich było ponad 2800 Australijczyków. To właśnie budowa Kolei Śmierci stanowi kanwę słynnego „Mostu na rzece Kwai”, ale to obraz bardzo uromantyczniony i wygładzony w porównaniu z brutalnym realizmem powieści Flanagana.

Podczas lektury „Ścieżek Północy” (tytuł oryginalny: The Narrow Road to the Deep North) uderzające jest, jak bardzo osobista jest to książka. To powieść, fikcja literacka, ale czytelnikowi nieodparcie nasuwa się myśl, że takich historii się nie wymyśla, takie książki powstają na gruncie własnych doświadczeń albo zetknięcia się z tymi, którzy doświadczyli. „Nie chciałem pisać tej książki, ale nie mogłem się od niej uwolnić” – powiedział Flanagan². Bo Richard Flanagan jest dzieckiem Kolei Śmierci. Jego ojciec był jednym z tych australijskich żołnierzy, którzy w miejscu zwanym wtedy Syjamem, a dzisiaj Tajlandią, w deszczu i błocie, o głodzie, chorzy, zżerani żywcem przez wrzody i pasożyty, dysponując tylko prymitywnymi ręcznymi narzędziami, karczowali dżunglę i drążyli skały, realizując wolę cesarza i ambitne plany japońskich inżynierów. Flanagan dorastał wśród obozowych wspomnień ojca. Powieść miała więc stanowić dla autora emocjonalne katharsis, być jego sposobem na uwolnienie ojca (i siebie samego) od ciężaru przeszłości. Jej ukończenie zajęło mu 12 lat, w tym czasie powstało pięć różnych wersji, zanim książka przybrała ostateczną formę.

Dopiero kiedy przewróciłam ostatnią kartkę uświadomiłam sobie, że ta obszerna powieść, której fabuła rozciąga się na przestrzeni ponad pół wieku, to w gruncie rzeczy relacja z jednego tylko dnia z życia więźniów w obozie pracy. Nieskończenie długie pasmo udręki, przez które narrator prowadzi czytelnika niczym Wergiliusz Dantego przez kolejne kręgi piekła, wydające się być epoką w życiu tych ludzi, jest zaledwie zapisem jednej doby. Tragiczną kulminacją tego dnia i całej powieści jest scena „wymierzania kary” brygadziście, czyli zakatowania chorego, skrajnie wycieńczonego człowieka za niepopełnione przewinienie. Opowieść o dniu obozowym przeplata się z opowieścią o innym dniu z życia głównego bohatera, wiele lat po wojnie. Z tych punktów narrator wybiega w przeszłość lub w przyszłość, zręcznie tworząc intrygującą mozaikę czasów i zdarzeń, kawałek po kawałku odsłaniając czytelnikowi pełny obraz. Momentami przyjmuje punkt widzenia innych postaci, ale filtrem, przez który przede wszystkim patrzymy na świat w tej powieści, jest umysł Dorriga Evansa, chłopaka z Tasmanii, chirurga w stopniu pułkownika, dowódcy jeńców w obozie, niestrudzenie – ale nie zwycięsko – walczącego o życie każdego ze swoich podkomendnych. Po wojnie podziwianego lekarza i czczonego bohatera. Samotnego, dręczonego poczuciem winy człowieka. 

Sytuacja jeńców w japońskich obozach w czasie II wojny światowej nie jest w literaturze nieznanym tematem. Chociażby w ostatnich latach mogliśmy oglądać dwa filmy fabularne  zrealizowane na podstawie książek opowiadających historie byłych jeńców³, „Drogę do zapomnienia” i „Niezłomnego”, ten pierwszy zresztą opowiada o Brytyjczyku z obozu na szlaku Kolei Śmierci. Były to opowieści o sile – czerpanej z wiary – by przebaczyć dawnym oprawcom. W powieści Flanagana nie ma przebaczenia. Dorrigo Evans nie znajduje oparcia w Bogu, a siłę może czerpać tylko z, jakże przytłaczającej, wiary żołnierzy w niego samego. W „Ścieżkach Północy” nie ma też skruchy. Po wojnie odbywa się rytuał procesów, wyroków i egzekucji, wykonywanych niekoniecznie na tych, którzy najbardziej zawinili. Prawdziwa sprawiedliwość nie zostaje wymierzona. Najciekawsze fragmenty powieści to te, w których narrator przyjmuje punkt widzenia strażników i japońskich oficerów, starając się zrozumieć, choć nie usprawiedliwić, ich motywy. Zastanawia się nad winą i odpowiedzialnością. Większość katów uniknęła tej najistotniejszej kary, polegającej na uświadomieniu sobie wyrządzonego zła. „Ścieżki Północy” to również powieść o starciu dwóch kultur, jednej, w której życie jednostki uznaje się za wartość nadrzędną i drugiej, w której jednostka liczy się tylko jako narzędzie do realizacji celów społeczeństwa. Dorrigo targujący się z japońskim majorem o liczbę więźniów zdolnych do pracy (większość z nich to w zasadzie żywe trupy poruszające się ostatkiem sił), jest z góry skazany na klęskę. Właściwie nawet nie dlatego, że nie rozumie reguł gry, w której uczestniczy, ale dlatego, że to, o co zabiega, w ogóle nie mieści się w regułach tej gry.

W tej opowieści o więźniach i strażnikach, śmierci i dźwiganiu wojennej traumy w powojennym życiu, Flanaganowi zdarza się czasem ocierać o dosyć tanią filozofię albo popadać w pretensjonalną pseudopoetyckość. Mimo to, wszystko, o czym do tej pory napisałam, oceniam bardzo wysoko. Ta część książki jest mocna i autentyczna, gdyby pisarz na tym poprzestał, stworzyłby powieść głęboko zapadającą w pamięć i poruszającą, lepszą niż ta, która ostatecznie trafiła do rąk czytelników. Niestety biografia Dorriga Evansa została wzbogacona o lekko kiczowatą i nieprzekonującą love story, historię miłości do dziewczyny z czerwoną kamelią we włosach. Spotkali się przypadkiem, kilka chwil flirtowali, ale ten moment zaważył na całym ich życiu. Po ponownym spotkaniu, również przypadkowym, rozpoczął się ich romans, choć on miał narzeczoną, a ona, jak się okazało, była drugą żoną jego wuja. To o niej Dorrigo myślał w obozie – i do końca swoich dni. 

Miłość i wojna dobrze się komponują, o czym świadczą sukcesy takich książek, jak chociażby „Birdsong” Stephena Faulksa. Konfiguracja wątku miłosnego bardzo przypomina zresztą ten z „Birdsong”, jednak Faulks poradził sobie z nim nieporównanie lepiej niż autor „Ścieżek Północy”. Umieszczenie tego wątku w powieści i poprowadzenie go w tak harlequinowy sposób wydaje mi się aktem niewiary Flanagana w siłę własnej opowieści (o ile nie wyraża właśnie zamiłowania autora do kiczu). W tekście, który ukazał się w The Sydney Morning Herald w przededniu pierwszego wydania książki, zatytułowanym „Freeing my Father”⁴, Richard Flanagan pisał o tym, co zainspirowało go do napisania tego wątku. To rzeczywiście niezwykła historia, warta opowiedzenia (choć równocześnie mająca posmak taniego melodramatu, cóż, widocznie życie jest niezbyt wyrafinowanym scenarzystą; ponieważ można ją uznać za spoiler przytoczę ją na samym końcu), ale będąca raczej materiałem na zupełnie inną książkę, tutaj została zbanalizowana, jednocześnie banalizując pozostałą część powieści, a jej potencjał zmarnowany. 

Z drobniejszych krytycznych uwag: chyba bardziej podobałaby mi się ta książka, gdybym czytała ją po angielsku. Jest w stylu Flanagana jakiś rodzaj patosu i wydumanej poetyczności, które po polsku raczej nie trafiają mi do przekonania, a znacznie lepiej toleruję je w angielszczyźnie. Poza tym w powieści zastosowano dosyć irytującą manierę, polegającą na opuszczeniu znaków przestankowych wyróżniających dialog. Mogłabym wysunąć kilka hipotez, czemu ten zabieg mógłby służyć, ale prawdę mówiąc, uważam to za niczego niewnoszącą próbę dodania oryginalności formie, trochę utrudniającą czytelnikowi odbiór tekstu, ale w sumie bez znaczenia.

Kiedy udaje mi się przeczytać książkę mającą status nowości, czyli w ciągu paru miesięcy od daty publikacji, tekst o niej piszę pod hasłem „recenzja” i  kończę wystawieniem noty. Dziś jednak nie będzie oceny, bo jako czytelnik jestem równie wdzięczna autorowi za napisanie tej powieści, jak zirytowana tym, że ją zepsuł. Pierwsza połowa, w której opisany jest romans Dorriga i Amy, dziewczyny z czerwonym kwiatem, rozczarowała mnie, zwłaszcza wobec wysokich oczekiwań. Odłożyłam książkę na długo i o powrocie do niej myślałam bez entuzjazmu. Jednak druga połowa sprawiła, że poczucie rozczarowania znikło. Czy to może służyć za rekomendację?

Oddam jeszcze głos autorowi, najpierw żeby wyjaśnić tytuł:

„Ścieżki północy” [japońskie "Oku no hosomichi", po angielsku: „The Narrow Road to the Deep North” - wąska droga na daleką północ] to jedna z najsłynniejszych książek w japońskiej literaturze. Napisana w 1689 przez Matsuo Bashō, prawdopodobnie największego poetę haiku, ma formę nazywaną w Japonii haibun, dziennika podróży pisanego prozą i wierszem haiku. Twórczość Bashō […] jest wyrafinowana i piękna […]. Jeśli „Ścieżki północy” są jednym ze szczytowych osiągnięć japońskiej kultury, doświadczenia mojego ojca i jego towarzyszy są jednym z jej najgłębszych upadków.⁴

Na koniec, zgodnie z zapowiedzią, przytoczę historię, która zainspirowała wątek miłosny. Zakończenie tej historii jest w zasadzie zakończeniem książki, więc mimo że autor podzielił się nią jeszcze przed publikacją powieści, radzę uważać:

Pewien Łotysz, którego znali moi rodzice, powojenny uchodźca, porwany falą migracji wywołanych przez II wojnę światową, po wojnie powrócił do swojej rodzinnej wioski. Zastał ją zrównaną z ziemią; jego żona, jak mu powiedziano, nie żyła. Przez dwa lata szukał jej na rumowisku powojennej Europy, w końcu musiał pogodzić się z faktem, że zginęła. Wyemigrował na Tasmanię, poznał inną kobietę, ożenił się i miał dzieci. W 1957 odwiedził Sydney. Idąc zatłoczoną ulicą, spostrzegł zmierzającą w jego kierunku jego łotewską żonę, żywą, trzymającą za ręce dwójkę dzieci. W tamtym momencie musiał zdecydować: zatrzymać ją, czy przejść obojętnie.⁴

---

Richard Flanagan, "Ścieżki Północy". Przełożył Maciej Świerkocki. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015.

¹ Cytuję za notą na okładce książki.

² The Independent.

³ “Droga do zapomnienia”, autobiograficzna powieść Erica Lomaxa i “Niezłomny” Laury Hillenbrand o Louisie Zamperinim.

⁴ The Sydney Morning Herald. Cytaty w moim tłumaczeniu.