Sarah Waters, "Złodziejka". Pozwól się oszukać

Chciałaby panienka poznać swoją przyszłość? Można odczytać ją z kart. Król karo, rycerz pik. Królowa karo. Dwójka kier. Podróż i bogactwo. Miłość.

Ale co jest prawdą, a co grą? I kto rozdaje w niej karty?

Londyn, rok 1862. Wiatr hula, deszcz zacina, psy wyją, a ogień na kominku i nikłe płomyki lamp naftowych nie są w stanie rozproszyć mroku. W taki wieczór do domu w podejrzanym zaułku, zajmowanego przez równie podejrzanych pana Ibbsa, panią Sucksby oraz dziwną gromadkę ich „podopiecznych”, wkracza Richard Rivers zwany Dżentelmenem, i składa wychowanicy pani Sucksby propozycję nie do odrzucenia. Jej przedmiotem jest udział w iście szatańskim przedsięwzięciu. W ten sposób splatają się ścieżki Susan Trinder, sieroty z półświatka, córki morderczyni, i Maud Lilly, panienki z wyższych sfer, również sieroty, która od swego wuja i opiekuna – w tym miejscu nazwijmy go bibliofilem – otrzymała nader szczególne wychowanie. Wkrótce Susan opuszcza Londyn i udaje się na wieś, do posiadłości Briar, gdzie zostaje pokojówką panny Lilly. Jeśli wiecie cokolwiek o pisarstwie Sary Waters, to możecie się domyślić, że między młodymi kobietami, a właściwie dziewczynami, które dopiero poznają same siebie, coś się wydarzy. Coś, czego żadna z nich się nie spodziewała. To jednak dopiero początek tej opowieści, bo przecież Susan nie przybyła do Briar tylko po to, żeby ubierać panienkę i dotrzymywać jej towarzystwa. Powierzono jej jeszcze inne zadanie, które skrzętnie skrywa przed Maud.


„Złodziejka” to pastisz powieści wiktoriańskiej napisany przez literaturoznawczynię, która z literatury tej epoki się doktoryzowała. Jak zwykle u Waters znajdziemy dbałość o szczegóły, świetne wyczucie klimatu i stylu epoki. Ale to literacka gra, a nie proste naśladownictwo. Powieść nastrojem przypomina utwory Dickensa, Collinsa czy Le Fanu (o nim jeszcze wspomnę), jednak pisarka otwarcie porusza kwestie, które w prozie dziewiętnastowiecznej mogłyby się pojawić tylko w bardzo zawoalowanej formie. I w wiktoriański kostium przebiera całkiem współczesną myśl. Duszna i mroczna atmosfera dworu Briar, gdzie nic nie jest takie, jakim się wydaje, jest również obrazem pogrążonego w hipokryzji wiktoriańskiego społeczeństwa.

Pisanie o „Złodziejce” jest trudnym zadaniem, bo niebezpieczeństwo, że zdradzi się za dużo i odbierze czytelnikowi przyjemność z odkrywania zawiłości fabuły, jest w tym przypadku wyjątkowo duże. Nie jestem pewna, czy i to nie będzie za wiele, a jednak muszę to napisać: w kategorii „zaskakujący zwrot akcji” Sarah Waters zdobyła mistrzostwo świata. Gdybym miała podać jedną powieść ilustrującą ten termin, wymieniłabym „Złodziejkę”. A przecież czytelnik spodziewa się zaskoczenia, wie, że na drodze muszą się pojawić zakręty, jest czujny, rozgląda się uważnie. Mimo to – daje się wywieść w pole.

Nie wiem, czy powinnam „Złodziejkę” określić jako powieść przygodową, obyczajową, czy thriller (a może romans?), ale nie ma to chyba większego znaczenia. Z wartką akcją, wędrówką po wszystkich sferach społecznych, ciekawymi portretami psychologicznymi, kryminalną intrygą, zdradzonymi uczuciami i tajemnicą sięgającą wiele lat wstecz jest wszystkim tym po trochu, ale także czymś więcej, a przede wszystkim – wciągającą lekturą. Jednak w tym miejscu muszę przyznać, że „Złodziejka” padła w pewnym sensie ofiarą talentu swojej autorki. Po istnym trzęsieniu ziemi, jakim był pierwszy ze zwrotów akcji, pisarka stara się ten zabieg powtórzyć jeszcze dwukrotnie, ale już z gorszym skutkiem – kolejne zwroty akcji są dużo łatwiejsze do przewidzenia, właściwie nawet do tego stopnia, że zaskoczeni są tylko bohaterowie tym, co ja wiedziałam już od dawna. Kiedy akcja przenosi się do zakładu dla obłąkanych (w każdej szanującej się powieści wiktoriańskiej powinien się pojawić zakład dla obłąkanych albo więzienie dla dłużników, a najlepiej obie te instytucje), powieść jakby traci impet, a poznanie dalszych losów bohaterek przestaje być palącą potrzebą. W każdym razie takie były moje odczucia. Jednak samym akcentem końcowym, dosyć przewrotnym, autorce znów udało się mnie zaskoczyć i ponownie zmusić do zrewidowania poglądów. Dlatego jeśli podobnie jak ja przeżyjecie w trakcie lektury spadek napięcia, mimo wszystko zalecam wytrwanie do końca.

Oczywiście nie należy traktować powyższych uwag jako ciężkich zarzutów – książkę zdecydowanie polecam. I choć aby się nią cieszyć nie jest koniecznie potrzebna żadna szczególna wiedza historycznoliteracka, to jednak taka wiedza pomoże nam wznieść się na wyższy poziom odbioru i docenić, w jak inteligentny i twórczy sposób Sarah Waters igra sobie z wiktoriańskimi motywami. Dlatego jako wstęp do „Złodziejki” polecam „Stryja Silasa” Sheridana Le Fanu. Niewinne młode dziewczę – imię Maud jest wyraźną aluzją – wychowywane w osamotnieniu z dala od świata, ponury wiejski dwór na uboczu i dosyć demoniczny staruszek, u Le Fanu stryj, u Waters wuj (ale jeden i drugi to przecież uncle) oraz łowca posagów. Sprawdźcie, jak te motywy wykorzystał Le Fanu, a później przeczytajcie, co z nimi zrobiła Sarah Waters – satysfakcja gwarantowana. Ja niestety czytałam te powieści w odwrotnej kolejności, więc ten aspekt „Złodziejki” mogłam docenić dopiero post factum.




Posłuchajcie, jak Sarah Waters opowiadała o "Złodziejce" w BBC Radio 4 Bookclub (Uwaga!!! są spoilery):
http://bbc.in/McTLEV

---
Sarah Waters, „Złodziejka”. Przełożyła Magdalena Gawlik-Małkowska. Prószyński i S-ka, Warszawa 2004.