Polka potrafi albo oda do ziemniaka. "Okupacja od kuchni" Aleksandry Zaprutko-Janickiej - recenzja

Wśród publikacji wydanych oficjalnie na ziemiach polskich podczas niemieckiej okupacji znalazły się m.in. takie książki: „Sto potraw z ziemniaków” B. Kaweckiej-Starmachowej (Kraków 1940), „60 potraw z kapusty” Z. Piechowej (Kraków 1940), „Domowa fabryka cukru z dodatkiem o wyrobie miodu z marchwi” J. Sternal (Kraków 1940) czy „Ziemniaki na pierwsze… na drugie… na trzecie…135 nowych przepisów na czasie” Z. Sreafińskiej (Kraków 1940). Niestety nie było to ćwiczenie z kreatywności, a smutna konieczność. Ziemniaki i kapusta: to właśnie te produkty pozwoliły naszym rodakom przetrwać lata głodu.

„Okupacja od kuchni. Kobieca sztuka przetrwania” Aleksandry Zaprutko-Janickiej opowiada o tym, co jedli Polacy w tych skrajnie trudnych czasach, jak zdobywali żywność i jak ją przygotowywali. A właściwie, jak przygotowywały je nasze babki i prababki, bo jak głosi nota na okładce, autorka poświęciła tę książkę „kulinarnej zaradności Polek w czasie II wojny światowej”. Książka podzielona jest na jedenaście rozdziałów, omawiających takie zagadnienia jak wprowadzony przez okupantów system kartkowy, szmugiel i czarny rynek, funkcjonowanie okupacyjnych lokali gastronomicznych, codzienny – i niecodzienny – jadłospis w polskich domach czy stosowane wówczas oszczędne sposoby gotowania. Jest też rozdział o tym, co jedli powstańcy warszawscy i dodatek nazwany trochę na wyrost „okupacyjną książką kucharską”.

Autorka zastrzega, że jej książka dotyczy tylko sytuacji żywieniowej ludności polskiej zamieszkującej miasta Generalnego Gubernatorstwa, a szczególnie Warszawę i Kraków, pomija natomiast historię mieszkańców wsi i zmagania się z głodem ludności żydowskiej. Wydaje się, że w tych ramach zakres tematyczny książki jest szeroki, jednak myliłby się ten, kto oczekiwałby opracowania pozwalającego na uzyskanie systematycznej wiedzy o tych zagadnieniach. Aleksandra Zaprutko-Janicka współprowadzi portal internetowy Ciekawostki historyczne.pl  i niestety daje się to w tej publikacji zauważyć – charakter książki przypomina nieco zestaw blogowych wpisów, a tekst oscyluje pomiędzy ogólnikiem a anegdotą. Zabrakło gruntownych, głębszych podstaw i publikacja właściwie ślizga się tylko po powierzchni prezentowanych kwestii. Czyta się to dosyć przyjemnie, ale trochę tak, jakby się połykało mało treściwą papkę. Pozostając przy kulinarnych porównaniach: ma się wrażenie jedzenia raczej bagietki na polepszaczach, zamiast żytniego, zakwasowego razowca.

Autorka opowiada o tym, jak radzono sobie z głodem, ale prawie zupełnie pomija przyczyny tego głodu. Oczywiście – jak jest wojna, to nie ma co jeść. Ale właściwie dlaczego? Przecież po ’39 r. już nie ma mowy o zniszczeniach wojennych upraw czy hodowli rolnych. Zdaję sobie sprawę, że Polacy musieli utrzymywać walczących na froncie i okupujących Polskę Niemców, że chłopi byli zobowiązani do oddawania okupacyjnej administracji kontyngentów żywnościowych – ale to są ogólniki, a po książkę sięgam, żeby dowiedzieć się czegoś konkretnego. Wszystko sprowadza się do wprowadzonego przez Niemców prawa regulującego kwestie żywności, ale w książce brakuje jego systematycznego omówienia. (Słowo „systematyczny” powtarza się w tej recenzji, ale jest to moim zdaniem największy brak tej publikacji). Owszem, tu i ówdzie pojawiają się informacje o zakazach, nakazach czy sankcjach, ale również w sposób anegdotyczny. Trudno na podstawie tej książki wyrobić sobie ogólny obraz okupacyjnej rzeczywistości. Czasem też dobór „ciekawostek” prezentowanych przez autorkę budzi zdziwienie, np. w rozdziale poświęconym czarnemu rynkowi brakuje – znowu to słowo – systematycznej analizy zjawiska, sporo dowiadujemy się natomiast na temat pochodzenia tego terminu.

Czego jeszcze dowiemy się z książki? Że na podwórkach i w łazienkach hodowano króliki, żywność szmuglowano w trumnach, zarżniętą świnię można było przetransportować pociągiem przebraną za chorą staruszkę, bo „Niemcy bali się zarazków”, a „kolejarze wiedzieli, że muszą pomóc”. Że role społeczne się odwróciły i nagle służąca znalazła się w lepszej sytuacji od swojej dawnej chlebodawczyni, nieprzystosowanej do nowych realiów (to jest zresztą powtarzane w książce wielokrotnie). Obracanie się wśród podobnych stereotypów jest dosyć irytujące, podobnie jak to „anegdotyzowanie” historii, z którym mamy w tej książce do czynienia. Anegdoty są dobre, kiedy się opowiada o przygodach Franka Dolasa, ale gdy się pisze książkę o okupacyjnej rzeczywistości, chyba lepiej byłoby korzystać z nich z większym umiarem. I jeszcze jedno: w książce pobrzmiewa dosyć denerwujący ton narodowego samozadowolenia – jak to sprytni Polacy potrafią zawsze przechytrzyć tępych Niemców. Inaczej jest tylko w prologu, z którego dowiemy się, że latem 1939 r. minister Beck spokojnie plażował nad morzem, a urzędnicy państwowi prawie do ostatnich dni sierpnia wierzyli, że wojny nie będzie. Zresztą prolog jest bardzo ciekawie napisany, trochę w stylu programów Wołoszańskiego i akurat tutaj ten anegdotyczny ton jest bardzo na miejscu, ale w dalszej części oczekiwałam jednak czego innego. Oczywiście nie spodziewałam się opracowania naukowego, ale to chyba jest nawet mniej niż książka popularnonaukowa, a nie ma też żadnych ambicji bycia reportażem czy zbiorem esejów literackich.

Kilka rozdziałów jednak naprawdę mi się podobało, tych bezpośrednio dotyczących okupacyjnego gotowania, a więc opowiadających właśnie o tytułowej „kobiecej sztuce przetrwania”. Żałuję, że nie zajęły więcej miejsca. Jako dziecku wychowanemu w latach 80., które dobrze wiedziało, czym są braki w zaopatrzeniu (np. praktycznie nie znało czekolady, a mogło zakosztować jedynie „wyrobów czekoladopodobnych”), do wyobraźni szczególnie przemówił mi rozdział o kuchennych substytutach. Kawę można zrobić z marchwi albo z żołędzi, a herbatę z obierek jabłka, mąkę – z trawy albo z kory drzewa. A z ziemniaka można było zrobić prawie wszystko. Na wielką okazję można było zaszaleć i przygotować prawdziwy tort kasztanowy. No… prawie prawdziwy, bo z fasoli. Źródłem tych przepisów była bieda i głód, więc zakrawa na ironię, że niektóre mogłyby zyskać (i zyskują) uznanie w naszych opływających w dostatek czasach. Kawa żołędziowa sporo kosztuje w sklepach ze „zdrową żywnością” (choć jest wstrętna w smaku – próbowałam), a napar z prażonych skórek jabłka wydaje mi się całkiem smakowitym pomysłem. Można więc w „Okupacji od kuchni” znaleźć też kilka inspiracji dla własnych działań kulinarnych.

Brawa dla autorki za pomysł na tę książkę, jednak wykonanie moim zdaniem pozostawia sporo do życzenia. Mogę ją polecić osobom lubiącym ciekawostki albo jako punkt startowy do dalszych poszukiwań. Na szczęście ułatwi to zamieszczona bibliografia (chyba najciekawsza część tego opracowania). Jeśli jednak okupacyjna kuchnia nie jest dla Was tematem nowym, zbyt wiele się z tej publikacji nie dowiecie.


Moja ocena: 3,0 (w skali szkolnej)

---
Aleksandra Zaprutko-Janicka, „Okupacja od kuchni. Kobieca sztuka przetrwania”. Ciekawostki Historyczne.pl, Znak, Kraków 2015.