PIKNIKI Z KLASYKĄ: Emancypantki w Bostonie

Czytelnik sięgający po  „Bostończyków” Henry’ego Jamesa może doznać rozczarowania, jeśli spodziewa się szeroko zakrojonej fabuły ukazującej panoramę, co zdaje się sugerować tytuł, społeczności Bostonu drugiej połowy XIX w. Polskie tłumaczenie tytułu jest nieco mylące i powinno raczej brzmieć  „Bostonki” (nie dziwię się jednak, że tłumaczka/wydawca nie zdecydowali się na tę opcję), bo jest to właściwie kameralna – mimo pokaźnej objętości – powieść  o dwóch bostonkach oraz zamieszkałym w Nowym Jorku dżentelmenie z Południa. Basil Ransom, młody prawnik z Missisipi,  jest dalekim kuzynem Olive Chancellor, majętnej starej – choć młodej wiekiem – panny z Bostonu, zaangażowanej w ruch feministyczny. Na zaproszenie kuzynki Basil składa jej wizytę. Oboje nie przypadają sobie do gustu, łagodnie rzecz ujmując, jednak Basil towarzyszy Olive na spotkaniu „reformatorów” społecznych, gdzie oboje doznają objawienia, a tym samym poznają trzecią postać dramatu. Tym objawieniem jest Verena Tarrant, córka uzdrowiciela-mesmerysty, oczarowująca wszystkich zdolnością wygłaszania płomiennych przemówień. Pod urokiem Vereny są również Basil i Olive, przy czym w jego przypadku zauroczenie dziewczyną łączy się z równie silną dezaprobatą dla feministycznej treści wygłoszonej mowy; Ransom jest konserwatystą i gardzi emancypacyjnymi bzdurami. Powieść jest opisem walki stoczonej pomiędzy Olive Chancellor a Basilem Ransomem o względy Vereny i – pozwolę sobie ująć to w patetyczny sposób – rząd nad jej duszą.

Lektura „Bostończyków” uświadomiła mi dlaczego ta książka stoi u mnie na półce nieprzeczytana od prawie czterech lat. Otóż dopiero silny bodziec w postaci naszego piknikowego zobowiązania pozwolił mi przez nią przebrnąć (dziękuję Ci, Pyzo, że zgodziłaś się towarzyszyć mi w tej usłanej cierniami drodze).  Jednocześnie powstała nowa zagadka: nie mam pojęcia, dlaczego wydawało mi się, że lubię pisarstwo Henry’ego Jamesa. Podejrzewam, że kiedy byłam młodsza i skłonna ulegać takim wpływom, wbiłam sobie do głowy, że James „wielkim pisarzem był”, a więc powinnam cenić i lubić jego powieści. Lektura „Bostończyków” skutecznie wyleczyła mnie z tego poglądu. To książka nudna, rozwlekła, nużąca, a wysiłek włożony w jej czytanie nie zostaje właściwie niczym nagrodzony. Przepraszam, ale wyrosłam już z tego, żeby nudzenie odbiorcy uważać za przejaw artyzmu, a długie opisy tego, co bohaterowie czują bądź myślą za dowód wnikliwości i mądrości autora. Według mnie James nie miał tu do powiedzenia niczego ciekawego, nie dotarł o żadnej prawdy o życiu, a udało mu się to zawrzeć na 560 stronach. Niestety po tej książce nie mogę się zgodzić z twierdzeniem, że Henry James jest reprezentantem realizmu psychologicznego, „Bostończycy” są w dużej mierze popisem psychologicznej fantastyki, a ich bohaterowie są postaciami zdecydowanie jednowymiarowymi i pozbawionymi głębi, stworzonymi „pod tezę”.
  

Tematem wokół którego osnuta jest akcja powieści (obejmująca okres około dwóch lat i pozbawiona w zasadzie jakichkolwiek istotnych wydarzeń) są dążenia emancypacyjne kobiet. Siłą rzeczy nasuwa się tu skojarzenie z „Emancypantkami” Bolesława Prusa. Obie powieści mają ten sam temat, powstały w tym samym czasie i opowiadają o tym samym okresie,  latach 70. XIX w. Czytałam „Emancypantki” dawno temu, ale pamiętam, że byłam zaskoczona tym, z jaką sympatią Prus potraktował sprawy kobiet, sądziłam bowiem że intencje miał czysto prześmiewcze.  Tymczasem Prus wykazał się wnikliwością i zrozumieniem sytuacji kobiet. Nie stronił od satyry, ale wyśmianie „emancypantek” nie było jego głównym celem i udało mu się stworzyć niepozbawione głębi portrety kobiet borykających się z prawdziwymi życiowymi problemami. Co prawda o ile pamiętam Ada Solska, zdolna botaniczka, w końcu ponad naukę przedkłada względy młodzieńca mało wybitnego (co bardzo przypomina rozwiązanie z „Bostończyków”), ale nie odniosłam wrażenia, że towarzyszą temu triumfalne fanfary, a obraz szukania przez młode kobiety swojego miejsca w życiu wydał mi się bliski rzeczywistości a daleki od ideologicznego zacietrzewienia. Poza tym Prus stworzył swoją powieść z rozmachem, zajmując czytelnika wielością wątków i rozległością panoramy społecznej.
  

Tego niestety nie można powiedzieć o powieści Henry’ego Jamesa. Jest to pozbawiona humoru satyra na dążenia kobiet do równouprawnienia, zamknięta w ramach klaustrofobicznego trójkąta złożonego z głównych bohaterów. Inne postaci pojawiają się i znikają jak meteory, dając czytelnikowi tylko trochę wytchnienia. Główna bohaterka Olive Chancellor jest przedstawiona jako osoba pozbawiona realnych problemów i oderwana od życia, zbyt dużą ilość wolnego czasu zapełniająca jałową „społeczną aktywnością”, polegającą w zasadzie na spotkaniach kół wzajemnej adoracji. Celem Olive nie jest równouprawnienie, ona chciałaby wyniesienia kobiet i oddania im władzy nad światem oraz strącenia mężczyzn do jakiegoś czyśćca, w którym mieliby odpokutować wielowiekowe zbrodnie jakich dopuścili się na płci żeńskiej. Przy czym autor sugeruje, że niechęć Olive do mężczyzn wynika z jej lesbijskich skłonności, zaborczość i zachłanność z jaką stara się sobie podporządkować Verenę dosyć wyraźnie świadczy o tym, że przyciąga ją do niej nie tylko zaangażowanie w „sprawę”. Verena jest natomiast tylko naczyniem, w które każda wystarczająco silna osobowość jest w stanie wlać dowolną treść. Początkowo udaje się to Olive i Verena staje się zagorzałą orędowniczką feminizmu. Wystarczą jednak trzy spotkania z Basilem Ransomem...
 
Moje największe zastrzeżenia wobec powieści dotyczą tego, że w tej zjadliwej satyrze na ruch feministyczny (jakkolwiek zwano go w owym czasie) James nie jest nawet zabawny. Sprawa kobiet zostaje wyszydzona bez krzty dowcipu. Ach, można się spierać, że wszystkim obrywa się po równo, że również konserwatyzm Basila został wyśmiany. Rzeczywiście James przedstawia jego poglądy z ironią, ale odnoszę wrażenie, że jest to ironia podwójna. Mam na myśli to, że narrator przytaczając przemyślenia Ransoma otwartym tekstem pisze, że są to poglądy wsteczne i anachroniczne, ale kryje się pod tym drugie dno, że właśnie owe poglądy są według niego „wsteczne” w cudzysłowie, a naprawdę całkiem do rzeczy. No i ostatecznie to Basil Ransom odnosi zwycięstwo ujarzmiając duszę (a wkrótce również i ciało, rzecz jasna, ale to stanie się już „poza kadrem”, relacje między bohaterami są mistrzowskim popisem hipokryzji) pięknej byłej już feministycznej aktywistki, sprawiając, że przyjmuje do wiadomości, że jej życiową rolą jest go uszczęśliwiać. I nie umniejsza tego zwycięstwa fakt, że młoda kobieta oświadczając, że jest szczęśliwa zalewa się łzami, a narrator rozsądnie zauważa, że na pewno nie będą one ostatnimi. Przepraszam, zdradziłam zakończenie, ale jeśli czytaliście, to je znacie, a jeśli nie – uważam, że możecie sobie oszczędzić. (Poza tym w klasyce nie ma spojlerów).

 
Koniecznie zajrzyjcie do Pyzy (czeka na Was pod nowym adresem pierogipruskie.pl), jej wpis o "Bostończykach" znajdziecie dokładnie TUTAJ ). A dyskusja, do której zapraszam gorąco, tym razem u mnie.