PIKNIKI Z KLASYKĄ: Kiedy zmysły wypełzają na usta... czyli o "Trędowatej" Heleny Mniszkówny

Oczywiście, można się śmiać. Ale czy na pewno trzeba? I czy aż tak głośno?

Nie chcę przez to powiedzieć, że "Trędowata" to dobra powieść. Raczej to, że mnie przewrotnie rozczarowała, bo po tym symbolu romansowego kiczu spodziewałam się czegoś znacznie gorszego - lub lepszego, zależnie od kierunku patrzenia. Spodziewałam się, że będę od początku do końca boki zrywać, tymczasem, jeśli przymknie się oko na pewne (no dobrze: liczne) mankamenty warsztatu pisarskiego Mniszkówny, "Trędowatą" można przeczytać na poważnie (z wyjątkiem zakończenia, które jest, co tu dużo mówić, idiotyczne, ale którego nie zdradzę, choć zrobiło to Wydawnictwo MG na okładce wydania, którym dysponuję) i można nawet dopatrzeć się w niej wartości. W każdym razie mam wrażenie, że palma pierwszeństwa w dziedzinie kiczu niesłusznie została przyznana "Trędowatej", zdarzyło mi się czytać gorsze powieści współczesne, pozytywnie recenzowane przez blogerki, które na hasło:"Trędowata" pogardliwie wydymają swe różane usteczka, marszczą alabastrowe czoła, a spod kruczoczarnych, na wzór gotyckich łuków ukształtowanych brwi, ciskają gromy fiołkowymi oczyma. (Proszę mi wybaczyć to nieudolne naśladownictwo stylu Mniszkówny). Paradoksalnie, to właśnie te gromy, które posypały się na autorkę i jej dzieło po jego opublikowaniu w 1909 r. (i to z grona poważnych osób, które mogły były przecież wyrazić swą dezaprobatę milczeniem) i sypią się nadal, ocaliły Helenę Mniszkównę od zapomnienia, podczas gdy nazwiska tylu lepszych pisarzy już dawno pokrył kurz. Krytyka często bywa przeciwskuteczna, a w przypadku "Trędowatej" jej zajadłość wynikała chyba głównie z powodu ogromnej poczytności tej powieści o miłości skromnej szlachcianki Stefci Rudeckiej do magnata ordynata Waldemara Michorowskiego, która do wybuchu II wojny światowej doczekała się szesnastu wydań.

Czytać więc, czy nie czytać? Tej kwestii jednoznacznie nie rozstrzygnę, ograniczę się do przedstawienia moich refleksji z lektury. Zacznę od minusów, ale proszę się nie zrażać, myślę, że dotrzemy też do plusów.



Nie da się ukryć, że "Trędowata" to powieść grafomańska. Jest tam naprawdę bardzo dużo niczego do treści niewnoszącego tekstu, który chyba nikomu, z wyjątkiem autorki, zachwyconej własnym artyzmem, nie może sprawić przyjemności. Mniszkówna każdy w zasadzie rozdział zaczyna tak:

Dniało. Wstawał świt. Jasna smuga na wschodzie rozszerzała się dalej i dalej, z różowej wpadała w tony blade, coraz świetlistsze, prawie przejrzyste, haftowane na tle złotogłowiu. Powietrze, pełne surowych powiewów nocnych, wchłaniało słoneczne smugi, wilgocią mgły opadając na dół, z każdą chwilą było rzeźwiejsze, jak brylantowe.

I dalej w ten deseń przez parę stroniczek. Niektóre rozdziały składają się wyłącznie z takiego opisu. Z tym jednak łatwo sobie poradzić - wystarczy je opuszczać (przyznaję się, sama uciekłam się do tego sposobu). Podobnie po pewnym czasie czytelnik przyzwyczaja się do zdań typu: "Michorowskiemu zmysły wypełzły na usta", czy też wykrzykników zakochanej: "Kocham go! Waldy! Waldy! Mój panie!". (Zdaje się, że inna pani posunęła się nawet dalej, wołając "Bierz mię!"). Ten język można częściowo złożyć na karb epoki, sądzę, że współczesnych autorki aż tak nie śmieszył.

Jak przystało na synonim kiczu, wszystko w tej powieści jest ekstremalne. Michorowski jest najbardziej pożądanym mężczyzną na świecie, o najbardziej bujnej przeszłości, a jednak jest również najlepszym gospodarzem, a rozległość i przepych jego dóbr porażają Stefcię (i nie tylko ją) niczym Pemberley pannę Lizzy Bennet. Zresztą przyznam się, że konstrukcja głównego wątku bardzo mi przypominała "Dumę i uprzedzenie". To akurat można poczytać za plus, w końcu to wzorzec najlepszy. Mamy więc opartą na pierwszym wrażeniu niechęć, która stopniowo przeradza się w zainteresowanie, a potem w gorące uczucie. Ciekawe, że w "Trędowatej", podobnie jak w "Dumie i uprzedzeniu" ważnym punktem w rozwoju uczuć bohaterki jest wizyta w posiadłości męskiego protagonisty i ujrzenie go w roli dobrego gospodarza i opiekuna ludzi od niego zależnych. No i sam dobór bohaterów romansu. W obu przypadkach jest to kawaler z wyższych sfer, będący najlepszą partią w kraju i panna z dobrej rodziny, acz dalekiej od jego sfery. Ach, gdybyż Stefcia potrafiła tak jak Elizabeth powiedzieć: "on jest dżentelmenem, a ja jestem córką dżentelmena, jesteśmy równi", czy raczej: "on jest szlachcicem i ja jestem szlachcianką"! Niestety, biedna Stefania, uosobienie cnót, ma wystarczająco dużo hartu ducha, żeby szlachetnie cierpieć, ale nie tyle, żeby dopiąć swego i cieszyć się szczęściem. Ach, gdybyż Mniszkówna, miała tyle rozsądku, żeby tę historię wzorem Jane Austen opowiedzieć w lekkim tonie komediowym! Niestety, postawiła na tragizm i to się źle skończyło. Największym moim zarzutem wobec "Trędowatej" jest nijakość głównych bohaterów. Oni są wspaniali, ale na poziomie deklaracji narratora, nie udało się autorce tego naprawdę pokazać. Jedyną bohaterką, która mnie zainteresowała jest panna Rita, bez wzajemności zakochana w Michorowskim krewna jego babki.

"Trędowata" to jednak nie tylko romans (mało porywający moim zdaniem, choć oczywiście tysiące czytelników płakały). Właściwie w równej mierze jest to powieść społeczna. Wątek mezaliansu autorka wykorzystuje, żeby zastanowić się nad funkcjonowaniem i przyszłością społeczeństwa. Dużo tu zapału reformatorskiego, który przejawia się w osobie Michorowskiego, nie tyle filantropa, co raczej człowieka uważającego, że nie da się budować racjonalnej gospodarki na wyzysku. Jest krytyka skostniałego środowiska arystokracji, która stara się zatrzymać zachodzące przemiany społeczne. Jest troska o edukację chłopów i robotników, pytanie o zasadność głębokich podziałów społecznych. Wreszcie, ważnym motywem "Trędowatej" jest problem zachowania tożsamości narodowej: potępienie bezkrytycznego zachwytu Zachodem, krytyka braku szacunku dla własnego języka. Oczywiście, Mniszkówna przedstawia to wszystko niezbyt subtelnie i te patriotyczne wstawki mogą wywoływać irytację lub pobłażliwy uśmieszek, ale zwróćmy uwagę na czas powstania powieści - wtedy to były tematy o ogromnym znaczeniu praktycznym, że tak się wyrażę, i jestem zdania, że użycie medium, jakim jest poczytny romans, docierający do szerokich mas czytelniczych, w różnych zresztą sferach, do propagowania postaw prospołecznych i patriotycznych należy uznać za atut tej powieści.

Tyle tytułem wstępu do "Trędowatej". Mam nadzieję na dalszą wymianę poglądów w dyskusji pod tym postem. Oczywiście, jak zwykle zachęcam do odwiedzin u Pyzy i zapoznania się z jej piknikowym wpisem, który znajdziecie TUTAJ.

I jeszcze ogłoszenie: ponieważ tegoroczne lato zdaje się nie sprzyjać naszym piknikom i czerwcowy piknik odbywa się w lipcu (za co przepraszamy tych, którzy na niego czekali), z pikniku lipcowego rezygnujemy. Następnym razem spotykamy się w sierpniu - jeżeli wszystko dobrze się ułoży to dwudziestego, a jeśli nie to trochę później. Spotykamy się w cieniu gotyckiego zamczyska, z Ann Radcliffe i "Tajemnicami zamku Udolpho".